1. పీఠిక (Introduction)
Vijayanagara Empire భారతదేశ చరిత్రలో దక్కన్ పీఠభూమి ప్రాంతాన్ని సుమారు మూడు శతాబ్దాల పాటు పరిపాలించిన గొప్ప హిందూ సామ్రాజ్యాలలో విజయనగర సామ్రాజ్యం ఒకటి. ఈ సామ్రాజ్యం దక్షిణ భారతదేశ సంస్కృతి, కళలు, సాహిత్యం మరియు వాస్తుశిల్పానికి ఒక సువర్ణ అధ్యాయాన్ని సృష్టించింది. హంపిని రాజధానిగా చేసుకుని, క్రీ.శ. 1336లో స్థాపించబడిన ఈ మహా సామ్రాజ్యం, తురుష్క దండయాత్రల నుండి దక్షిణ భారతదేశంలోని హిందూ ధర్మాన్ని, సంస్కృతిని కాపాడటంలో కీలక పాత్ర పోషించింది. నేటి కర్ణాటక, ఆంధ్రప్రదేశ్, తెలంగాణ, తమిళనాడు మరియు కేరళ ప్రాంతాల వరకు విస్తరించిన ఈ విజయనగరం, తెలుగు ప్రజల చరిత్ర, భాష మరియు వైభవానికి ఒక వెలుగు దివ్వెగా నిలిచింది. కృష్ణదేవరాయల పాలనలో ఈ సామ్రాజ్యం అత్యున్నత శిఖరాలను చేరుకుంది.
2. సామ్రాజ్య స్థాపన మరియు మూలాలు (Establishment and Origins of the Empire)
విజయనగర సామ్రాజ్య స్థాపనకు నాంది పలికినవారు సంగమ వంశానికి చెందిన సోదరులైన హరిహర రాయలు మరియు బుక్క రాయలు. వీరిద్దరూ మొదట కాకతీయ రాజ్యంలో అధికారులుగా పనిచేసినట్లు, ఆ తరువాత హొయసాల సామ్రాజ్యానికి సేవ చేసినట్లు చారిత్రక ఆధారాలు తెలుపుతున్నాయి. ఉత్తర భారతదేశం నుండి వచ్చిన ముస్లిం దండయాత్రల కారణంగా దక్షిణాన హిందూ రాజ్యాలు బలహీనపడటాన్ని గమనించిన హరిహర, బుక్క రాయలు, తమ గురువైన విద్యా రణ్యుల సలహా మేరకు క్రీ.శ. 1336లో తుంగభద్ర నది తీరాన విజయనగరం (ప్రస్తుత హంపి)ని స్థాపించారు. ఈ నగరం “విజయాల నగరం” అనే అర్థాన్ని సూచిస్తుంది. నాలుగు వంశాల పాలనలో (సంగమ, సాళువ, తుళువ, అరవీటి) ఈ సామ్రాజ్యం వర్ధిల్లింది. తెలుగు ప్రాంతం యొక్క రక్షణ, సంస్కృతి పరిరక్షణ వీరి ప్రధాన లక్ష్యాలుగా ఉండేవి.
3. తుళువ వంశం: శ్రీకృష్ణదేవరాయల పాలన (Tuluva Dynasty: The Reign of Sri Krishnadevaraya)
విజయనగర చరిత్రలో అత్యంత ప్రసిద్ధి చెందిన మరియు శక్తిమంతుడైన పాలకుడు తుళువ వంశానికి చెందిన శ్రీకృష్ణదేవరాయలు (క్రీ.శ. 1509–1529). ఆయన పాలనను విజయనగర సామ్రాజ్యానికి స్వర్ణయుగంగా పరిగణిస్తారు. కృష్ణదేవరాయలు ఒక గొప్ప యోధుడు, పరిపాలనాదక్షుడు మరియు కళాపోషకుడు.
- సైనిక విజయాలు: గజపతులు, బహమనీ సుల్తానులు మరియు పోర్చుగీసు వారిపై ఆయన అనేక నిర్ణయాత్మక విజయాలు సాధించారు. ముఖ్యంగా, ఒరిస్సాలోని గజపతి ప్రతాపరుద్రుడిని ఓడించి, కృష్ణా నది వరకు సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించారు. బీదర్ కోటపై విజయం సాధించినందుకు ఆయనకు యవన రాజ్య స్థాపనాచార్య అనే బిరుదు లభించింది.
- పరిపాలనా సంస్కరణలు: రాయలు తన రాజ్యంలో సమర్థవంతమైన పాలనను అందించారు. వ్యవసాయ అభివృద్ధికి నీటిపారుదల ప్రాజెక్టులను ప్రోత్సహించారు. పన్నుల విధానంలో సంస్కరణలు తెచ్చి, ప్రజలపై భారాన్ని తగ్గించారు.
- కళలు మరియు సాహిత్య పోషణ: కృష్ణదేవరాయలు స్వయంగా గొప్ప పండితుడు మరియు కవి. ఆయన ఆముక్తమాల్యద అనే ప్రసిద్ధ తెలుగు కావ్యాన్ని రచించారు. ఆయన ఆస్థానాన్ని అష్టదిగ్గజాలు అని పిలవబడే ఎనిమిది మంది గొప్ప కవులు అలంకరించేవారు.
4. అష్టదిగ్గజాలు మరియు తెలుగు భాషా వైభవం (Ashtadiggajas and the Glory of Telugu Language)
కృష్ణదేవరాయల సభలో అష్టదిగ్గజాలు ఉండేవారు. వీరిలో అల్లసాని పెద్దన (మనుచరిత్ర రచయిత), నంది తిమ్మన (పారిజాతాపహరణం రచయిత), తెనాలి రామకృష్ణ (పాండురంగ మాహాత్మ్యం రచయిత) వంటివారు ముఖ్యులు. ఈ కవులు తెలుగు సాహిత్యాన్ని నూతన శిఖరాలకు తీసుకువెళ్లారు. ఆయన పాలనలో తెలుగు భాషకు అత్యున్నత గౌరవం దక్కింది. స్వయంగా రాయలు కూడా “దేశభాషలందు తెలుగు లెస్స” అని ప్రకటించారు.
- అల్లసాని పెద్దన: ఈయనను ఆంధ్ర కవితా పితామహుడు అని పిలిచేవారు. ఆయన రచనలు తెలుగు సాహిత్యంలో ప్రబంధ యుగానికి నాంది పలికాయి.
- తెనాలి రామకృష్ణ: ఈయన కవిత్వం, హాస్యం, తెలివితేటలకు ప్రసిద్ధి.
ఈ పోషణ కారణంగా, విజయనగర కాలం తెలుగు సాహిత్యంలో ఒక గొప్ప మైలురాయిగా నిలిచింది.
5. పరిపాలనా వ్యవస్థ మరియు ఆర్థిక వ్యవస్థ (Administrative System and Economy)
విజయనగర సామ్రాజ్యం పటిష్టమైన మరియు వ్యవస్థీకృత పరిపాలనా విధానాన్ని కలిగి ఉండేది.
- కేంద్ర పాలన: రాజు అత్యున్నత అధికారి. మంత్రిమండలి పాలనలో రాజుకు సలహాలు ఇచ్చేది.
- నాయంకర వ్యవస్థ: సైనికాధికారులు మరియు భూస్వాములను ‘నాయకులు’గా నియమించేవారు. వీరు తమ అధీనంలో ఉన్న ప్రాంతాలను పాలించి, సైన్యాన్ని పోషించి, రాజుకు కప్పం చెల్లించేవారు. ఇది భూమి శిస్తు వసూలుకు, స్థానిక పాలనకు ముఖ్యమైనది.
- ఆర్థిక వైభవం: ఈ సామ్రాజ్యం అంతర్జాతీయ వాణిజ్యానికి కేంద్రంగా ఉండేది. ముఖ్యంగా వజ్రాలు, ముత్యాలు, సుగంధ ద్రవ్యాలు మరియు వస్త్రాలు ఎగుమతి అయ్యేవి. అప్పటి విదేశీ యాత్రికులైన డొమింగో పేస్ మరియు న్యూనిజ్ లు విజయనగరం యొక్క అపారమైన సంపద, వ్యాపార వైభవం మరియు పెద్ద మార్కెట్ల గురించి రాశారు. వ్యవసాయం, చేతివృత్తులు మరియు వర్తకం అత్యంత అభివృద్ధి చెందాయి.
6. వాస్తుశిల్పం మరియు ఆలయ నిర్మాణం (Architecture and Temple Construction)
విజయనగర రాజులు వాస్తుశిల్పానికి విశేషమైన ప్రోత్సాహాన్ని ఇచ్చారు. ఈ శైలిలో హిందూ దేవాలయ నిర్మాణాల అద్భుతమైన నైపుణ్యం కనిపిస్తుంది.
- హంపి వైభవం: రాజధాని హంపి (ప్రస్తుత యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశం) ఒకప్పుడు ప్రపంచంలోనే రెండవ అతిపెద్ద నగరంగా ఉండేది. విరూపాక్ష దేవాలయం, విఠల దేవాలయం, కమల్ మహల్ వంటి నిర్మాణాలు విజయనగర శిల్పకళా వైభవానికి నిదర్శనం.
- విఠల దేవాలయం: ఇక్కడి రాతి రథం, సంగీతం పలికే రాతి స్తంభాలు (సప్తస్వర స్తంభాలు) ప్రపంచ ప్రసిద్ధి చెందాయి.
- శిల్పకళా ప్రత్యేకతలు: ద్రావిడ శైలిలో గోపురాలు, కళ్యాణ మండపాలు, హజార రామ దేవాలయంపై ఉన్న రామాయణ దృశ్యాలు, వేల సంఖ్యలో ఉన్న శిల్పాలు ఈ కాలం యొక్క వాస్తుశిల్ప ప్రత్యేకతలు. ఈ శిల్పాలలో దేవతలు, యుద్ధ సన్నివేశాలు, సంగీతకారులు మరియు సామాజిక జీవనం ప్రతిబింబిస్తాయి.
7. సామాజిక మరియు సాంస్కృతిక జీవనం (Social and Cultural Life)
విజయనగర సమాజం మత సహనానికి, వైభవానికి ప్రసిద్ధి చెందింది. రాజులు అన్ని మతాలను గౌరవించారు. ప్రజలు సాధారణంగా శాంతియుతంగా, సుసంపన్నంగా జీవించేవారు.
- మతపరమైన సహనం: హిందూ, జైన మతాలకు చెందిన ఆలయాలు, మఠాలు సామ్రాజ్యం అంతటా ఉండేవాయి. అన్ని మతాల పండుగలను వైభవంగా జరుపుకునేవారు.
- స్త్రీల గౌరవం: స్త్రీలకు సమాజంలో గౌరవప్రదమైన స్థానం ఉండేది. కొంతమంది మహిళలు పాలనలో, కళల్లో మరియు సైన్యంలో కూడా చురుకుగా పాల్గొనేవారు.
- విద్యా కేంద్రాలు: విజయనగరం వేదాలు, శాస్త్రాలు, సంగీతం మరియు సాహిత్యం నేర్చుకునే విద్యార్థులకు గొప్ప కేంద్రంగా ఉండేది.
8. పతనం మరియు వారసత్వం (Decline and Legacy)
శ్రీకృష్ణదేవరాయల మరణం తర్వాత సామ్రాజ్యం బలహీనపడటం ప్రారంభించింది. అంతర్గత కలహాలు మరియు వారసత్వ పోరాటాలు పాలనపై ప్రభావం చూపాయి. చివరకు, క్రీ.శ. 1565లో జరిగిన తళ్ళికోట యుద్ధం (రాక్షసి-తంగడి యుద్ధం) ఈ సామ్రాజ్య చరిత్రలో ఒక చీకటి రోజు.
- తళ్ళికోట యుద్ధం: దక్కన్ సుల్తానేట్‌ల (బీజాపూర్, గోల్కొండ, అహ్మద్‌నగర్, బీదర్) కూటమి, అప్పటి విజయనగర పాలకుడు రామరాయల సైన్యాన్ని ఓడించింది.
- హంపి విధ్వంసం: ఈ ఓటమి తరువాత, హంపి నగరాన్ని సుల్తానేట్ సైన్యాలు దారుణంగా ధ్వంసం చేశాయి. ఈ విధ్వంసం సుమారు ఆరు నెలల పాటు కొనసాగింది, దీనితో ప్రపంచంలోని అత్యంత సంపన్న నగరాలలో ఒకటి శిథిలమైపోయింది.
అయినప్పటికీ, విజయనగర సామ్రాజ్యం పూర్తిగా అంతరించిపోలేదు. అరవీటి వంశం పాలనలో, రాజధానిని పెనుకొండ, ఆ తరువాత చంద్రగిరి మరియు వెల్లూరుకు మార్చి, మరో శతాబ్దం పాటు ఈ సామ్రాజ్యం కొనసాగింది.
ముగింపు (Conclusion)
Vijayanagara Empire విజయనగర సామ్రాజ్యం కేవలం ఒక రాజ్యం కాదు, అది ఒక సంస్కృతి, ఒక నాగరికత. అది దక్షిణ భారతదేశం యొక్క చిట్టచివరి గొప్ప హిందూ సామ్రాజ్యంగా చరిత్రలో నిలిచింది. దాని పతనం ఒక విషాదమే అయినా, ఆ సామ్రాజ్యం మనకు అందించిన సాహిత్య వారసత్వం, అద్భుతమైన వాస్తుశిల్పం, తెలుగు భాషా వైభవం మరియు ఆత్మగౌరవం నేటికీ మనల్ని ప్రేరేపిస్తూనే ఉన్నాయి. హంపి శిథిలాల రూపంలో విజయనగర వైభవం యొక్క జ్ఞాపకాలు ఇప్పటికీ సజీవంగా ఉన్నాయి, ఇది తెలుగు ప్రజల మరియు భారతీయ చరిత్ర యొక్క అపురూప ఘనతకు చిహ్నం
Author
