శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం: శివశక్తి సమైక్యం – పురాణ వైభవం నుండి చారిత్రక ప్రాశస్త్యం వరకు
శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం క్షేత్రం భారతీయ ఆధ్యాత్మిక చరిత్రలోనే ఒక అరుదైన మరియు అత్యంత పవిత్రమైన పుణ్యక్షేత్రం. నల్లమల అడవుల మధ్య, కృష్ణానది తీరాన, సువిశాల పర్వత పంక్తులపై వెలసిన ఈ దివ్యక్షేత్రం శివుడి యొక్క పన్నెండు జ్యోతిర్లింగాలలో ఒకటిగా, మరియు ఆదిశక్తి యొక్క అష్టాదశ శక్తిపీఠాలలో ఒకటిగా ఏకమై ఉంది. ఈ విధంగా ‘శివ-శక్తి’ ఆరాధన ఒకే చోట జరిగే ఏకైక క్షేత్రంగా శ్రీశైలం ప్రపంచవ్యాప్తంగా ప్రసిద్ధి చెందింది. ఈ అరుదైన కలయిక శ్రీశైలానికి సాటిలేని ఆధ్యాత్మిక ప్రాశస్త్యాన్ని, వైభవాన్ని అందిస్తుంది.
ఈ సమగ్ర కథనం, శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం వెనుక ఉన్న పురాణ నేపథ్యం, చారిత్రక ఆధారాలు, ఆలయ నిర్మాణ శైలి, నిర్వహించే నిత్య సేవలు, మరియు భక్తులు అనుసరించవలసిన దర్శన నియమాలు వంటి సమస్త వివరాలను అందిస్తుంది. ఈ సమాచారం శ్రీశైల మజిలీని మరింత అర్థవంతంగా, సులభంగా మార్చుకోవడానికి భక్తులకు మార్గదర్శనం చేస్తుంది.
శ్రీశైలం క్షేత్రం యొక్క ప్రత్యేకతలు: ద్విముఖ ఆరాధన
శ్రీశైలంలోని ప్రధాన దైవాలు శ్రీ మల్లికార్జున స్వామి (జ్యోతిర్లింగ రూపంలో శివుడు) మరియు భ్రమరాంబ దేవి (శక్తిపీఠ రూపంలో అమ్మవారు). ఈ రెండు రూపాలు ఒకే ప్రాంగణంలో, అద్భుతమైన సామరస్యంతో పూజలందుకోవడం ఈ క్షేత్ర విశిష్టత.
A. మల్లికార్జున స్వామి – జ్యోతిర్లింగ రహస్యం
పన్నెండు జ్యోతిర్లింగాలలో రెండవదిగా శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం ప్రసిద్ధి చెందింది. ‘మల్లిక’ అంటే మల్లెపూలు, ‘అర్జున’ అంటే శివుడు. స్వామివారు మల్లెపూల ద్వారా పూజలందుకున్న కారణంగా ఈ పేరు వచ్చిందని పురాణాలు చెబుతున్నాయి.
పురాణ కథనం:
శివ పార్వతుల పెద్ద కుమారుడైన కుమారస్వామి (కార్తికేయుడు), తన తమ్ముడు వినాయకుడికి ముందుగా వివాహం జరగడం పట్ల అలిగి, క్రౌంచ పర్వతంపైకి వెళ్లిపోయాడు. స్వామిని శాంతపరచడానికి శివపార్వతులు స్వయంగా పర్వతానికి వెళ్ళినప్పటికీ, కుమారస్వామి అంగీకరించలేదు. తమ కుమారుడిని చూడాలనే ప్రేమతో శివపార్వతులు ప్రతి అమావాస్య రోజున మల్లికార్జున స్వామి, భ్రమరాంబ అమ్మవారి రూపంలో ఇక్కడకు వచ్చి కుమారస్వామిని పరామర్శిస్తారని స్థల పురాణం చెబుతుంది. దీనివలన ఈ క్షేత్రాన్ని దర్శించిన వారికి కుమారస్వామిని కూడా దర్శించిన పుణ్యం దక్కుతుందని భక్తుల విశ్వాసం. ఇక్కడ స్వామివారిని పూజించడం వలన కలిగే పుణ్యం అపారం.
B. భ్రమరాంబ దేవి – శక్తిపీఠ ప్రాశస్త్యం
శ్రీశైలం అష్టాదశ శక్తిపీఠాలలో ఆరవ శక్తిపీఠంగా పూజలందుకుంటోంది. ‘భ్రమరం’ అంటే తుమ్మెద. అమ్మవారు భ్రమర రూపాన్ని ధరించి, ఇక్కడ రాక్షసులను సంహరించారని, అందుకే భ్రమరాంబికగా పిలువబడుతున్నారని స్థల చరిత్ర తెలుపుతోంది.
దాక్షాయణి కథా నేపథ్యం:
దక్షయజ్ఞంలో తన భర్త శివుడిని అవమానించడం చూసి, దాక్షాయణి (సతీదేవి) అగ్నిగుండంలో దూకి ఆత్మార్పణం చేసుకుంటుంది. శివుడు ఆమె దేహాన్ని మోసుకుని విశ్వమంతా ప్రళయ తాండవం చేయగా, విష్ణువు సుదర్శన చక్రంతో దేహాన్ని 18 భాగాలుగా ఖండించారు. సతీదేవి మెడ భాగం (కొన్ని కథనాల ప్రకారం పాదం) ఈ శ్రీశైలం ప్రాంతంలో పడింది. అందుకే అమ్మవారు ఇక్కడ భ్రమరాంబ దేవి రూపంలో కొలువైనారు. ఈ శక్తిపీఠంలో దేవి భ్రమరాంబ, భైరవుడు సంహారానంద భైరవుడు. పురాణ ఆధారాలు మరియు చారిత్రక నేపథ్యం
శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం యొక్క పవిత్రత కేవలం పురాణాలకే పరిమితం కాలేదు. అనేక వేల సంవత్సరాల నుండి ఈ క్షేత్రం భారతీయ చరిత్రలో ఒక ముఖ్యమైన ఆధ్యాత్మిక కేంద్రంగా నిలిచింది.
A. పురాణాలలోని ప్రస్తావనలు
స్కంద పురాణం, పద్మ పురాణం మరియు శివ పురాణం వంటి అనేక ప్రధాన హిందూ పురాణాలలో శ్రీశైలం క్షేత్ర ప్రస్తావన ఉంది. శ్రీశైల ఖండం అని ప్రత్యేకంగా ఒక భాగం ఈ క్షేత్ర మహిమను వర్ణిస్తుంది.
- శిఖర దర్శనం: శ్రీశైలం కొండ శిఖరాన్ని దర్శించడం వలన పునర్జన్మ ఉండదని (మోక్షం లభిస్తుందని) పురాణాలు ఘోషిస్తున్నాయి. అందుకే భక్తులు ఆలయానికి చేరుకోగానే ముందుగా శిఖరేశ్వరం వద్ద ఉన్న శిఖర దర్శనం చేస్తారు.
- కృష్ణానది అనుబంధం: కృష్ణానది ఇక్కడ ‘పాతాళగంగ’ పేరుతో ప్రవహిస్తుంది. ఈ నదిలో పుణ్యస్నానం ఆచరించిన తర్వాతే స్వామివారిని దర్శించుకోవడం ఇక్కడ ఆచారం.
B. చారిత్రక ఆధారాలు
శ్రీశైలం ఆలయం ఒక సుదీర్ఘమైన, ఘనమైన నిర్మాణ చరిత్రను కలిగి ఉంది. అనేక రాజవంశాలు ఈ ఆలయ అభివృద్ధికి, నిర్వహణకు దోహదపడ్డాయి.
- శాతవాహనులు (1-3 శతాబ్దాలు): ఈ ప్రాంతాన్ని పాలించిన తొలి రాజవంశాలు శ్రీశైల మల్లికార్జున స్వామిని పూజించినట్లు ఆధారాలు ఉన్నాయి.
- కాకతీయులు (10-14 శతాబ్దాలు): కాకతీయ చక్రవర్తులు, ముఖ్యంగా గణపతి దేవుడు మరియు రుద్రమ దేవి, ఆలయ నిర్మాణానికి, గోపురాల మరమ్మత్తుకు విశేషమైన కృషి చేశారు. ఆలయం యొక్క నిర్మాణ శైలిలో కాకతీయ శిల్పకళా వైభవం కనిపిస్తుంది.
- విజయనగర సామ్రాజ్యం (14-17 శతాబ్దాలు): విజయనగర రాజులు, ముఖ్యంగా శ్రీ కృష్ణదేవరాయలు, శ్రీశైలం ఆలయానికి స్వర్ణయుగాన్ని తీసుకువచ్చారు. రాయలు ఇక్కడ ప్రధాన రాజగోపురాలను, మండపాలను నిర్మించారు. ఆలయ ప్రాకారం (క్షేత్రపు గోడ) రాయల కాలంలో నిర్మించబడింది.
- ఛత్రపతి శివాజీ: మరాఠా వీరుడు ఛత్రపతి శివాజీ కూడా శ్రీశైలం దర్శించుకుని, ఆలయానికి ఉత్తర ద్వారం (ఉత్తర గోపురం) మరియు పరిసర ప్రాంతాల భద్రత, అభివృద్ధికి కృషి చేశారని చరిత్ర చెబుతోంది.
ఆలయ నిర్మాణం మరియు అద్భుత శిల్పకళ
శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం ఆలయం ద్రావిడ నిర్మాణ శైలి, విజయనగర శైలి మరియు కాకతీయ శిల్పకళల అద్భుత సమ్మేళనం. ఆలయం యొక్క నిర్మాణం ఒక కోట మాదిరిగా, సువిశాలమైన ప్రదేశంలో ఉంది.
A. ఆలయ ప్రాకారం (క్షేత్రపు గోడ)
ఆలయానికి చుట్టూ ఉన్న భారీ ప్రాకారాన్ని కృష్ణదేవరాయల కాలంలో నిర్మించారు. ఈ గోడ దాదాపు 600 అడుగుల పొడవు, 600 అడుగుల వెడల్పుతో విస్తరించి ఉంటుంది. ఈ ప్రాకారంపై అనేక శిల్పాలు చెక్కబడి ఉన్నాయి, ఇవి రామాయణ, మహాభారత ఘట్టాలతో పాటు శివలీలలను వివరిస్తాయి.
B. గోపురాలు
శ్రీశైలం ఆలయానికి నాలుగు దిక్కులలో నాలుగు ప్రధాన గోపురాలు ఉన్నాయి, అవి:
- తూర్పు మహాద్వారం (నగరి గోపురం)
- పడమర మహాద్వారం (కర్నల్ గోపురం)
- దక్షిణ మహాద్వారం (కృష్ణరాయల గోపురం)
- ఉత్తర మహాద్వారం (శివాజీ గోపురం)
ఈ గోపురాలపై చెక్కబడిన శిల్పాలు, నాట్య భంగిమలు, దేవతా విగ్రహాలు అప్పటి శిల్పకళా నైపుణ్యాన్ని కళ్లకు కడతాయి.
C. గర్భగుడి నిర్మాణం
మల్లికార్జున స్వామి గర్భగుడి పైన ఉన్న శిఖరం బంగారపు రేకులతో కప్పబడి ఉంటుంది. భక్తులు లోపలికి ప్రవేశించినప్పుడు, స్వామివారిని స్పర్శ దర్శనం (లింగాన్ని తాకి పూజించడం) చేసుకునే అరుదైన అవకాశాన్ని కల్పిస్తారు, ఇది కేవలం కొన్ని జ్యోతిర్లింగ క్షేత్రాలలో మాత్రమే ఉంది.
దర్శన విధానం మరియు నిత్య కైంకర్యాలు
శ్రీశైలం దేవస్థానం యొక్క నిత్య పూజా కార్యక్రమాలు, శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం యొక్క ప్రాశస్త్యాన్ని ప్రతిబింబిస్తూ, అద్భుతమైన వైభవంతో జరుగుతాయి.
A. ఉదయం నుండి రాత్రి వరకు సేవలు
- సుప్రభాత సేవ: తెల్లవారుజామున 4:30 గంటలకు స్వామివారిని నిద్రలేపి, తొలి దర్శనం మొదలుపెడతారు.
- ప్రాతఃకాల పూజ, అభిషేకం: 6:30 నుండి 7:30 వరకు స్వామివారికి అభిషేకం జరుగుతుంది. ఈ సమయంలో భక్తులు కూడా అభిషేకంలో పాల్గొనవచ్చు (టికెట్ కొనుగోలు ద్వారా).
- రాజోపచారం: మధ్యాహ్నం 12 గంటలకు స్వామివారికి పగలంతా జరిగే పూజ.
- ప్రదోషకాల పూజ: సాయంత్రం 5:30 తర్వాత ప్రదోషకాల పూజ జరుగుతుంది.
- ఏకాంత సేవ: రాత్రి 10:00 గంటలకు స్వామివారికి పవళింపు సేవ చేసి, ఆలయాన్ని మూసివేస్తారు.
B. ముఖ్యమైన ఆర్జిత సేవలు
- కల్యాణోత్సవం: ప్రతి రోజు సాయంత్రం 7 గంటల సమయంలో స్వామి, అమ్మవార్ల కల్యాణోత్సవం అత్యంత వైభవంగా నిర్వహిస్తారు. ఈ సేవలో పాల్గొనడం ద్వారా వివాహిత జంటలు అన్యోన్యతను, సంతాన సౌభాగ్యాన్ని పొందుతారని నమ్ముతారు.
- రుద్ర హోమం: శివ ఆరాధనలో అత్యంత ముఖ్యమైన హోమం. క్షేత్రంలో రుద్ర హోమం చేయించడం వలన అపమృత్యు దోషాలు తొలగిపోతాయని భక్తుల నమ్మకం.
- స్పర్శ దర్శనం (లింగాన్ని తాకి దర్శనం): ఇది శ్రీశైలంలో మాత్రమే లభించే అరుదైన అవకాశం. ప్రత్యేక రుసుము చెల్లించి, నిర్ణీత సమయాలలో భక్తులు తమ చేతులతో లింగాన్ని తాకి ఆరాధించవచ్చు.
C. భ్రమరాంబ అమ్మవారి ప్రత్యేక పూజలు
భ్రమరాంబ ఆలయంలో ప్రత్యేకంగా కుంకుమార్చన, నవగ్రహ హోమం వంటి పూజలు జరుగుతాయి. అష్టాదశ శక్తిపీఠాలలో కొలువైన అమ్మవారిని దర్శించడం ద్వారా భక్తులకు మనోబలం, శారీరక శక్తి లభిస్తాయని విశ్వాసం. ఇక్కడ అమ్మవారికి నిత్యం తేనెతో అభిషేకం చేయడం ఒక విశిష్ట ఆచారం.
ఉపాలయాలు, తీర్థాలు మరియు నల్లమల ఆధ్యాత్మిక వాతావరణం
శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం ప్రధాన ఆలయ ప్రాంగణం చుట్టూ మరియు నల్లమల అడవులలో అనేక ఉపాలయాలు, పవిత్ర తీర్థాలు వెలసి ఉన్నాయి. ఈ ప్రాంతం ఒక సంపూర్ణ ఆధ్యాత్మిక కేంద్రాన్ని సృష్టిస్తుంది.
A. ప్రముఖ ఉపాలయాలు
- సాక్షి గణపతి: శ్రీశైలం దర్శనం పూర్తి కాగానే, సాక్షి గణపతిని దర్శించుకోవడం ఇక్కడ ఆచారం. భక్తుల దర్శనాన్ని తానే స్వయంగా పరమేశ్వరుడికి సాక్ష్యంగా చెబుతాడని నమ్ముతారు.
- శిఖరేశ్వరం (శిఖర దర్శనం): ఆలయానికి 8 కి.మీ దూరంలో ఉన్న ఈ ప్రదేశం నుండి శ్రీశైలం శిఖరాన్ని దర్శిస్తారు. ఇక్కడ వీరశంకర ఆలయం ఉంది.
- వృద్ధ మల్లికార్జున స్వామి: ప్రధాన ఆలయంలోని చిన్న లింగం. వృద్ధ రూపంలో ఉన్న స్వామిని ఇక్కడ పూజిస్తారు.
B. పాతాళగంగ – కృష్ణానది పవిత్రత
కృష్ణానది ఇక్కడ కొండల మధ్యలో ప్రవహిస్తుంది, దీనిని పాతాళగంగ అని పిలుస్తారు. నదీ స్నానం చేసి, తడి వస్త్రాలతో స్వామిని దర్శించుకోవడం సాంప్రదాయం. కొండ పై నుండి నదిలోకి వెళ్ళడానికి మెట్లు, రోప్‌వే సౌకర్యం కూడా ఉంది. ఈ పవిత్ర స్నానం భక్తుల పాపాలను కడిగివేస్తుందని ప్రగాఢ విశ్వాసం.
C. నల్లమల అడవుల ఆధ్యాత్మికత
శ్రీశైలం క్షేత్రం దట్టమైన నల్లమల అడవుల మధ్య నెలకొని ఉంది. ఈ ప్రాంతం కేవలం భౌగోళిక అందానికే కాదు, ఆధ్యాత్మిక చింతనకు కూడా ప్రసిద్ధి చెందింది. ఈ అడవులలో అనేకమంది యోగులు, సాధువులు తపస్సు చేశారు. అడవుల ప్రశాంత వాతావరణం భక్తులకు దైవ చింతన, ప్రశాంతతను అందిస్తుంది.
నేటి శ్రీశైలం – భక్తులకు సదుపాయాలు మరియు సవాళ్లు
శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం క్షేత్రాన్ని ఆంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్ర ప్రభుత్వం మరియు దేవస్థానం పాలకమండలి పటిష్టంగా నిర్వహిస్తున్నాయి. నిత్యం లక్షలాది భక్తులు దర్శనానికి వస్తుండటంతో, భక్తుల సౌకర్యార్థం అనేక ఏర్పాట్లు చేశారు.
A. వసతి మరియు రవాణా
- వసతి సౌకర్యాలు: దేవస్థానం వసతి గదులు, సత్రాలు, ప్రైవేట్ కాటేజీలు మరియు హోటల్స్ అందుబాటులో ఉన్నాయి. పండుగ రోజుల్లో లేదా వారాంతాల్లో రద్దీ ఎక్కువగా ఉన్నందున, వసతిని ముందుగానే బుక్ చేసుకోవడం శ్రేయస్కరం.
- రవాణా: శ్రీశైలం చేరుకోవడానికి హైదరాబాద్, కర్నూలు, విజయవాడ, తిరుపతి వంటి ప్రధాన నగరాల నుండి ఏపీఎస్ఆర్టీసీ మరియు తెలంగాణ ఆర్టీసీ బస్సులు నిరంతరం అందుబాటులో ఉంటాయి. దగ్గరలోని రైల్వే స్టేషన్ మార్కాపురం రోడ్, కానీ అక్కడి నుండి శ్రీశైలం చేరుకోవడానికి ఇంకా చాలా దూరం ప్రయాణించవలసి ఉంటుంది.
B. సవాళ్లు మరియు నిర్వహణ
సువిశాలమైన శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం క్షేత్రాన్ని నిర్వహించడం ఒక పెద్ద సవాలు.
- పర్యావరణ పరిరక్షణ: నల్లమల అడవులలో పర్యావరణ సమతుల్యత దెబ్బతినకుండా, భక్తుల రద్దీని నిర్వహించడం.
- అభివృద్ధి పనులు: ఆలయ పునరుద్ధరణ, మెరుగైన వసతి సౌకర్యాలు కల్పించడం.
- రద్దీ నియంత్రణ: ముఖ్య పండుగలైన శివరాత్రి, దసరా, ఉగాది వంటి రోజుల్లో లక్షలాది మంది భక్తులు వస్తారు. అప్పుడు దర్శనం సులభతరం చేసేందుకు సమర్థవంతమైన క్యూ లైన్ మరియు టికెటింగ్ విధానాలను అమలు చేయడం.
ముగింపు
శ్రీశైలం జ్యోతిర్లింగం అనేది కేవలం ఒక దేవాలయం కాదు, ఇది భారతీయ ధార్మిక జీవనానికి, అద్భుతమైన నిర్మాణ కళకు, పురాణాల పవిత్రతకు నిదర్శనం. శివుడు మల్లికార్జునుడిగా, అమ్మవారు భ్రమరాంబగా ఒకేచోట వెలసిన ఈ దివ్య క్షేత్రాన్ని దర్శించడం వలన సమస్త పాపాలు తొలగి, మోక్షం లభిస్తుందని భక్తుల ప్రగాఢ విశ్వాసం. అపారమైన ఆధ్యాత్మిక శక్తిని, పవిత్రతను కలిగి ఉన్న ఈ పుణ్యక్షేత్ర సందర్శన ప్రతి హిందువు జీవితంలో ఒక అనివార్యమైన, మరపురాని అనుభూతి.
Author
